Ингибиторлар

Ингибиторлар (латынша іnhіbeo – тоқтату, тежеу) – зиянды химиялық реакцияларды (металдардың коррозияға ұшырауын, , тамақ өнімдерінің тотығуын), тірі организмдегі ферменттер активтігін, өсімдіктердің өсуін тежейтін табиғи және синтетикалық заттар.

Тежелу – активті орталықтары (центрлері) немесе активті бөлшектері бар катализдік және тізбекті реакцияларға тән ингибиторлардың қатысуымен жүргізілген реакция кинетикасы катализдік және тізбекті реакциялар үшін принциптік тұрғыдан әр түрлі болады. Ингибиторлардың тежеу әсері олардың катализатордың активті орталықтарын оқшаулауы арқылы немесе активті бөлшектермен әрекеттесуі нәтижесінде тізбекті жалғастыруға шамасы жетпейтін активтігі төмен радикалдар түзуі салдарынан болады. Ингибиторлар жүйеге өте аз мөлшерде қосылады (10–2 – 10–5 моль%). Әр реакция үшін өзіндік ингибиторлар болады. Мысалы, радикалдық полимерленуді хинон және нитроқосылыстар, хлор мен сутегі реакциясын NCl₃ және O₂, ал органикалық қосылыстардың тотығуын фенолдар, ароматикалық аминдер тежейді, т.б. Ингибиторлар қолдану процесіне байланысты әр түрлі аталады. Коррозия ингибиторларын коррозияға ұшырай бастаған жерлерге жаққанда материалдың бұзылу жылдамдығы азаяды немесе тоқтайды. Онда альдегидтер, аминдер және фосфориттер қолданылып, қышқылдардың зиянды әсерін азайтады. Тотығу ингибиторларына ағаш шайырының 240 – 300°С-тағы фенолды фракциялары жатады. Бұл затты бензинге қосу арқылы оның шайырға және қышқыл заттарға айналу процесін тоқтатады. Тамақ өнімдерінің тотығу ингибиторларына май және аралас өнімдердің тотығуын баяулататын табиғи немесе синтетикалық заттар жатады. Полимерлеу ингибиторлары кіші молекулалардың (мономерлер) бірігіп, үлкен молекулалы (каучук, пластмасса, т.б.) заттарға айналу процесін баяулататын не тоқтататын заттар. Оларға күкірт, фенолдар, , , т.б. жатады.

Сілтемелер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том